Doj­rze­wa­nie to bar­dzo trud­ny te­mat. Każ­dy ro­dzic na­sto­let­nie­go dziec­ka przy­zna, że zmia­ny za­cho­dzą­ce w cie­le na­sto­lat­ka i tzw. mło­dzień­czy bunt, to cięż­ki okres w jego ro­dzi­ciel­skiej ka­rie­rze.

Po­nie­waż psy­cho­lo­giem nie je­stem, chcia­ła­bym się sku­pić na sa­mym aspek­cie doj­rze­wa­nia płcio­we­go i na­pi­sać parę słów o jego za­bu­rze­niach tak, że­by­ście wie­dzie­li kie­dy war­to się mar­twić a kie­dy wy­lu­zo­wać 🙂

Co to jest doj­rze­wa­nie płcio­we i jak do nie­go do­cho­dzi? 

Jest to pro­ces re­gu­lo­wa­ny hor­mo­nal­nie, w wy­ni­ku któ­re­go w cie­le dziec­ka za­cho­dzą po ko­lei pew­ne zmia­ny, za­rów­no w wy­glą­dzie, bu­do­wie cia­ła jak i na­rzą­dów płcio­wych. Spra­wia to, że bio­lo­gicz­nie sta­je się ono do­ro­słym i przy­go­to­wu­je się do moż­li­wo­ści po­sia­da­nia po­tom­stwa.

Ogól­nie rzecz bio­rąc moż­na po­wie­dzieć, że przy­sad­ka (czy­li część mó­zgu) wy­dzie­la hor­mo­ny zwa­ne go­na­do­tro­pi­na­mi, któ­re to sty­mu­lu­ją go­na­dy (czy­li jaj­ni­ki u dziew­cząt a ją­dra u chłop­ców) do pro­duk­cji ich hor­mo­nów – es­tro­ge­nów u dziew­czy­nek i te­sto­ste­ro­nu u chłop­ców. Te hor­mo­ny za­po­cząt­ko­wu­ją doj­rze­wa­nie płcio­we.

Kie­dy to się dzie­je?

Mo­ment roz­po­czę­cia doj­rze­wa­nia jest w pew­nym stop­niu uwa­run­ko­wa­ny ge­ne­tycz­nie. W Pol­sce prze­cięt­ny wiek po­ja­wie­nia się pierw­szych jego ob­ja­wów to:

• mię­dzy 10. a 11. ro­kiem ży­cia u dziew­cząt,
• u chłopców mię­dzy 11,5. a 12,5. ro­kiem ży­cia.

Nie­mniej za fi­zjo­lo­gicz­ne, uzna­je się roz­po­czę­cie doj­rze­wa­nia mię­dzy 8. a 13. ro­kiem ży­cia u dziew­cząt oraz  mię­dzy 9. a 14,5. ro­kiem ży­cia u chłop­ców.

Jak po­znać, że dziec­ko za­czy­na doj­rze­wać?

W celu oce­ny doj­rze­wa­nia le­ka­rze po­słu­gu­ją się ska­lą Tan­ne­ra, w któ­rej oce­nie pod­le­ga:

• owło­sie­nie ło­no­we PUBAR­CHE,
• po­więk­sze­nie gru­czo­łu pier­sio­we­go u dziew­cząt THE­LAR­CHE,
• po­więk­sze­nie ją­der u chłop­ców GO­NA­DAR­CHE,
• do­dat­ko­wo mo­że­my oce­nić wy­stę­po­wa­nie owło­sie­nia pa­cho­we­go AXILLAR­CHE.

Doj­rze­wa­nie za­czy­na się w mo­men­cie po­więk­sza­nia się go­nad. Jed­nak tak jak u chłop­ców ła­two jest to za­uwa­żyć, tak u pra­wi­dło­wo roz­wi­ja­ją­cych się dziew­czy­nek, pierw­szym wi­docz­nym ob­ja­wem doj­rze­wa­nia jest powięk­sze­nie gru­czo­łów pier­sio­wych – co waż­ne – może być ono asy­me­trycz­ne. Zresz­tą asy­me­tria ta utrzy­mu­je się u więk­szo­ści ko­biet aż do do­ro­sło­ści :).

Eta­py doj­rze­wa­nia u dziew­czy­nek

• po­więk­sza­nie gru­czo­łów pier­sio­wych (me­dycz­nie zwa­ny te­lar­che, zmia­na za­bar­wie­nie i unie­sie­nie bro­daw­ki, może po­ja­wić się bo­le­sność),
• po­ja­wie­nie się owło­sie­nia ło­no­we­go i pa­cho­we­go (ad­re­nar­che– wy­nik dzia­ła­nia hor­mo­nów nad­ner­czo­wych, w jego skład wcho­dzi pu­bar­che i axil­lar­che),
• przy­spie­sze­nie tem­pa wzra­sta­nia (tzw. skok wzro­sto­wy),
• po­ja­wie­nie się pierw­szej mie­siącz­ki (me­nar­che).

Zgod­nie z obo­wią­zu­ją­cy­mi wy­tycz­ny­mi, przez 2 lata od wy­stą­pie­nia pierw­szej mie­siącz­ki, dziew­czę­ta mogą mie­siącz­ko­wać nie­re­gu­lar­nie – jest to zwią­za­ne z tym, że pierw­sze cy­kle czę­sto są jesz­cze bez­owu­la­cyj­ne. Nie jest to jed­nak re­gu­łą! I waż­ne, żeby nie trak­to­wać tego cza­su, jako okre­su w któ­rym nie moż­na zajść w cią­żę.

Na­to­miast u dziew­czy­nek u któ­rych mie­siącz­ki wy­stę­pu­ją rza­dziej niż co 90 dni lub czę­ściej niż co 20 dni (nie­za­leż­nie od wie­ku wy­stą­pie­nia pierw­szej mie­siącz­ki) po­win­na zo­stać wsz­czę­ta dia­gno­sty­ka en­do­kry­no­lo­gicz­na.

Od po­cząt­ku mie­siącz­ko­wa­nia moż­na sto­so­wać za­rów­no pod­pa­ski jak i tam­po­ny pod wa­run­kiem, że krwa­wie­nia są na tyle ob­fi­te, że będą one po­chła­niać krew a nie fi­zjo­lo­gicz­ną wy­dzie­li­nę. Trze­ba też sto­so­wać się do za­le­ceń pro­du­cen­ta od­no­śnie ich za­kła­da­nia i czę­sto­ści wy­mia­ny.

Jak już wspo­mnia­łam doj­rze­wa­nie u chłop­ców roz­po­czy­na się od po­więk­sze­nia ob­ję­to­ści ją­der. Do­pie­ro po­tem mosz­na zmie­nia swój wy­gląd.

Eta­py doj­rze­wa­nia u chłop­ców

• po­więk­sza­nie się ob­ję­to­ści ją­der (go­na­dar­che),
• marsz­cze­nie i ściem­nie­nie skó­ry mosz­ny,
• wy­dłu­ża­nie prą­cia,
• po­ja­wie­nie się owło­sie­nia po pa­cha­mi i na wzgór­ku ło­no­wym (ad­re­nar­che),
• przyspie­sze­nie tem­pa wzra­sta­nia (tzw. skok wzro­sto­wy),
• zmia­na za­pa­chu potu,
• po­ja­wie­nie się zmian trą­dzi­ko­wych,
• mu­ta­cja,
• po­ja­wie­nie się owło­sie­nia na twa­rzy.

Skok wzro­sto­wy (przy­spie­sze­nie tem­pa wzra­sta­nia) jest nie­od­łącz­nym ele­men­tem doj­rze­wa­nia. U dziew­czy­nek wy­stę­pu­je oko­ło 2 lata wcze­śniej niż u chłop­ców (stąd na pew­nym eta­pie moż­na za­uwa­żyć, że w da­nej kla­sie dziew­czyn­ki są wyż­sze od chłop­ców). Pod ko­niec doj­rze­wa­nia tem­po wzra­sta­nia zwal­nia i po­mię­dzy 15. a 18. ro­kiem ży­cia dziec­ko (a w za­sa­dzie mło­dy do­ro­sły) osią­ga swój osta­tecz­ny wzrost w wy­ni­ku za­ra­sta­nia chrzą­stek wzro­sto­wych.

Ok. Sko­ro już wie­my jak to po­win­no wy­glą­dać, to te­raz parę słów o za­bu­rze­niach z ja­ki­mi ro­dzic może się spo­tkać. Za­cznę od naj­częst­sze­go.

Przej­ścio­we po­więk­sze­nie się gru­czo­łów pier­sio­wych może po­ja­wiać się u dziew­czy­nek w okre­sie no­wo­rod­ko­wym i utrzy­my­wać na­wet do koń­ca 2 rż. Je­śli nie to­wa­rzy­szą mu inne ob­ja­wy doj­rze­wa­nia, w tym przy­spie­sze­nie wzro­stu nie wy­ma­ga dia­gno­sty­ki hor­mo­nal­nej. Kon­sul­ta­cji en­do­kry­no­lo­gicz­nej wy­ma­ga wte­dy je­śli utrzy­mu­je się po­wy­żej 3-4 r.ż. lub po­ja­wia przed 8 r.ż.

Rów­nież u chłop­ców w okre­sie no­wo­rod­ko­wym oraz w okre­sie doj­rze­wa­nia może po­ja­wić się przej­ścio­we po­więk­sze­nie gru­czo­łów pier­sio­wych. Je­śli nie to­wa­rzy­szą mu inne nie­po­ko­ją­ce ob­ja­wy, nie musi być zwią­za­ne z pa­to­lo­gią.

Waż­ne! U no­wo­rod­ków cza­sem może dojść do no­wo­rod­ko­we­go za­pa­le­nia sut­ka, więc je­śli poza po­więk­sze­niem su­tek jest bo­le­sny, za­czer­wie­nio­ny lub wy­do­by­wa się z nie­go wy­dzie­li­na – na­le­ży ko­niecz­nie skon­sul­to­wać się z pe­dia­trą!

Przed­wcze­sne doj­rze­wa­nie płcio­we

Jest to sy­tu­acja, w któ­rej pierw­sze kli­nicz­ne ob­ja­wy po­kwi­ta­nia (wy­stą­pie­nie ad­re­nar­che, go­na­dar­che lub thelar­che u dziew­czy­nek) po­ja­wia­ją się przed 8 ro­kiem ży­cia u dziew­czy­nek lub przed 9 ro­kiem ży­cia u chłop­ców, lub je­śli pierw­sza mie­siącz­ka wy­stą­pi przed ukoń­cze­niem 10 roku ży­cia.

Przed­wcze­sne doj­rze­wa­nie dzie­li­my na dwa typy:

• za­leż­ny od go­na­do­tro­pin (typ izo­sek­su­al­ny, czy też in­a­czej cen­tral­ne przed­wcze­sne doj­rze­wa­nie), co ozna­cza że cen­trum do­wo­dze­nia czy­li przy­sad­ka, zwięk­sza wy­dzia­la­nie LH i FSH (go­na­do­tro­pi­ny), któ­re sty­mu­lu­ją jaj­ni­ki do wzro­stu i pro­duk­cji es­tro­ge­nów. Naj­czę­ściej (w oko­ło 70%) jest to dzia­ła­nie idio­pa­tycz­ne (sa­mo­ist­ne) jed­nak mogą za to być od­po­wie­dzial­ne zmia­ny w ob­rę­bie mó­zgu ta­kie jak guzy, tor­bie­le, wady wro­dzo­ne, stward­nie­nie gu­zo­wa­te lub po­wi­kła­nia po ura­zie czasz­ko­wo-mó­zgo­wym, za­pa­le­niu opon mó­zgo­wo-rdze­nio­wych czy na­pro­mie­nio­wa­niu mó­zgu (np. w le­cze­niu no­wo­two­rów).
• dru­gim ty­pem jest ten nie­za­leż­ny od go­na­do­tro­pin, co ozna­cza że hor­mo­ny płcio­we są pro­du­ko­wa­ne w nad­mia­rze w or­ga­ni­zmie, na­to­miast nie­za­leż­nie od dy­rek­to­ra- przy­sad­ki. W wy­ni­ku ujem­ne­go sprzę­że­nia zwrot­ne­go przy­sad­ka wy­ha­mo­wu­je pro­duk­cję i wy­dzie­la­nie FSH i LH (co ob­ser­wu­je­my w ba­da­niach la­bo­ra­to­ryj­nych). Ten typ ma dwie po­sta­cie: IZO­SEK­SU­AL­NĄ czy­li zgod­ną z płcią (u dziew­czy­nek no­wo­two­ry czy tor­bie­le po­wo­du­ją­ce nad­miar es­tro­ge­nów, a u chłop­ców po­wo­du­ją­ce nad­miar an­dro­ge­nów, przy­pad­ko­we spo­ży­cie do­ust­nej te­ra­pii an­ty­kon­cep­cyj­nej lub sto­so­wa­nie ma­ści z es­tro­ge­na­mi) oraz po­stać HE­TE­RO­SEK­SU­AL­NA w któ­rej ob­ser­wu­je­my ce­chy mę­skie u dziew­cząt (np. guzy wi­ry­li­zu­ją­ce lub wro­dzo­ny prze­rost nad­ner­czy). W tej po­sta­ci u dziew­cząt przed­wcze­śnie po­ja­wia się owło­sie­nie ło­no­we, a tak­że owło­sie­nie typu mę­skie­go (hir­su­tyzm) czy­li na twa­rzy tzw. wą­sik, wło­sy wo­kół bro­da­wek sut­ko­wych, na przed­ra­mio­nach, wzdłuż kre­sy bia­łej, na udach i po­ślad­kach. Poza sa­mym wy­stą­pie­niem owło­sie­nia w re­jo­nach ty­po­wych dla męż­czyzn, wło­sy te są gru­be, ciem­ne oraz skrę­co­ne. Do­dat­ko­wo może wy­stą­pić prze­rost łech­tacz­ki trą­dzik i przy­spie­szo­ne wzra­sta­nie. Pa­ra­dok­sal­nie dzie­ci ta­kie osią­ga­ją osta­tecz­nie ni­ski wzrost, po­nie­waż ro­sną szyb­ciej ale kró­cej.

Dzia­ła­nia lecz­ni­cze mogą być przy­czy­no­we, czy­li ta­kie w któ­rych mo­że­my le­czyć przy­czy­nę przed­wcze­sne­go doj­rze­wa­nia np. usu­nię­cie guza, za­prze­sta­nie sto­so­wa­nia hor­mo­nów do­ust­nych. Je­śli jed­nak dzia­ła­nie przy­czy­no­we jest nie­moż­li­we, ha­mu­je­my przy­sad­kę po­da­jąc co 28 dni do­mię­śnio­wo ana­lo­gi go­na­do­tro­pin któ­re blo­ku­ją re­cep­to­ry w przy­sad­ce pro­wa­dząc do zmniej­sze­nia wy­dzie­la­nia go­na­do­tro­pin i po­bu­dza­nia go­nad. Ta­kie le­cze­nie pro­wa­dzi się do cza­su za­ro­śnię­cia na­sad ko­ści dłu­gich.

Opóź­nio­ne doj­rze­wa­nie płcio­we

Opóź­nio­ne doj­rze­wa­nie płcio­we jest sy­tu­acją, w któ­rej nie wy­stą­pi­ły żad­ne ce­chy doj­rze­wa­nia płcio­we­go przed 13. ro­kiem ży­cia u dziew­cząt i 14. ro­kiem ży­cia u chłop­ców, lub nie wy­stą­pie­nie me­nar­che przed 16 ro­kiem ży­cia. Opóź­nie­nie po­kwi­ta­nia bę­dzie ana­lo­gicz­nie wy­ni­kiem NIE­PRO­DU­KO­WA­NIA hor­mo­nów płcio­wych przez ją­dra lub jaj­ni­ki.

Może tak się dziać w wy­ni­ku bra­ku sy­gna­łu „z góry” kie­dy to przy­sad­ka mimo ni­skich stę­żeń te­sto­ste­ro­nu lub es­tro­ge­nów nie za­czy­na wy­dzie­lać w od­po­wie­dzi go­na­do­tro­pin. Na­zy­wa­my to hi­po­go­na­do­tro­pi­zmem hi­po­go­na­do­tro­po­wym.

Naj­częst­szą przy­czy­ną ta­kiej sy­tu­acji jest tzw. „kowr” czy­li kon­sty­tu­cjo­nal­ne opóź­nie­nie wzra­sta­nia i roz­wo­ju, co ozna­cza tyle że mama lub tata też tak mie­li lub aku­rat tra­fił nam się „taki mo­del”, u któ­re­go wy­stą­pi­ła taka od­mia­na fi­zjo­lo­gicz­ne­go doj­rze­wa­nia.

Do in­nych przy­czyn za­li­cza­my: za­bu­rze­nia od­ży­wia­nia (ja­dło­wstręt), nad­mier­ny wy­si­łek fi­zycz­ny u wy­czy­no­wych spor­t­sme­nek, jako wy­nik cho­ro­by prze­wle­kłej. Rza­dziej jako wy­nik za­bu­rzeń hor­mo­nal­nych tj. nie­do­bór hor­mo­nu wzro­stu, nie­do­czyn­ność tar­czy­cy, hi­per­pro­lak­ty­ne­mia, hi­per­kor­ty­zo­le­mia, nie­pra­wi­dło­wo le­czo­na cu­krzy­ca typu 1.

Przy­czy­ny nie­od­wra­cal­ne

Po­wy­żej wy­mie­nio­ne są od­wra­cal­ny­mi lub przej­ścio­wy­mi przy­czy­na­mi. Są jed­nak też ta­kie, któ­re są nie­od­wra­cal­ne i na­le­żą do nich wady ge­ne­tycz­ne (ze­spół KAl­l­man­na i Wil­le­go-Pra­de­ra) czy przy­czy­ny or­ga­nicz­ne- uszko­dze­nia w oko­li­cach pod­wzgó­rza lub przy­sad­ki spo­wo­do­wa­ne gu­za­mi, lub ich le­cze­niem ope­ra­cyj­nych bądź na­świe­tla­niem.

Dru­gą przy­czy­ną opóź­nio­ne­go po­kwi­ta­nia może być za­bu­rze­nie bu­do­wy lub funk­cji sa­mej go­na­dy, któ­ra nie re­agu­je mimo sty­mu­la­cji przez go­na­do­tro­pi­ny, wy­dzie­la­ne w tym wy­pad­ku w nad­mia­rze przez sfru­stro­wa­ną przy­sad­kę. Taką sy­tu­ację na­zy­wa­my hi­po­go­na­dy­zmem hi­per­go­na­do­tro­po­wym. Jego przy­czy­na­mi są ze­spo­ły uwa­run­ko­wa­ne ge­ne­tycz­nie (np. ze­spół Tur­ne­ra czy Kli­ne­fel­te­ra), przed­wcze­sne wy­ga­sa­nie czyn­no­ści jaj­ni­ków (POF- ang. pre­ma­tu­re ova­rian fa­ilu­re), stan po che­mio- lub ra­dio­te­ra­pii, czy też u chłop­ców po­wi­kła­nie wi­ru­so­we­go za­pa­le­nia przy­usz­nic in­a­czej po­tocz­nie zwa­nej – świn­ki.

Jak wi­dać przy­czyn jest spo­ro i są one na tyle zróż­ni­co­wa­ne, że le­cze­nie musi być do­bra­ne do kon­kret­nej przy­czy­ny. W „kow­rze” wy­star­czy ob­ser­wa­cja, we wszel­kie­go ro­dza­ju gu­zach hor­mo­nal­nie czyn­nych le­cze­niem jest ope­ra­cyj­ne usu­nię­cie. W sy­tu­acjach nie­wy­dol­no­ści jaj­ni­ków czy ją­der mu­si­my za­stą­pić ich fi­zjo­lo­gicz­ną czyn­ność po­da­jąc es­tro­ge­ny lub te­sto­ste­ron.

War­to jed­nak pa­mię­tać, że więk­szość dzie­ci doj­rze­wa pra­wi­dło­wo, ale w swo­im tem­pie, naj­waż­niej­sze się aby pa­mię­tać ja­kie są nor­my i nie po­rów­ny­wać do syna są­sia­da czy cór­ki ko­le­żan­ki, tyl­ko w ra­zie wąt­pli­wo­ści spy­tać pe­dia­trę.

Kil­ka słów od Ni­co­le

Na ko­niec do­dam coś, cze­go ko­le­żan­ki nie do­da­ły, ale jest to bar­dzo waż­ne. Pe­dia­tra ma pra­wo, a na­wet po­wi­nien (!) prze­pro­wa­dzić ba­da­nie na­rzą­dów płcio­wych wa­szych dzie­ci. Tak­że, je­że­li le­karz chce „zaj­rzeć w majt­ki” wa­sze­go 7, 10 czy na­wet 15 let­nie­go dziec­ka – to robi to w do­brej in­ten­cji i jest DO­BRYM le­ka­rzem! Pa­mię­taj­cie o tym.

Pi­szę to bo, nie­ste­ty w na­szym dziw­nym spo­łe­czeń­stwie nie raz sły­sza­łam „dziw­ne” wia­do­mo­ści – że le­karz zwa­rio­wał, nie mó­wiąc go­rzej… i zaj­rzał dziec­ku w majt­ki.

Ps. Do­ro­słym też le­karz po­wi­nien za­glą­dać w majt­ki, ko­bie­tom – po­łoż­na lub gi­ne­ko­log a męż­czy­znom le­karz ro­dzin­ny bądź uro­log – dzię­ki temu może zna­leźć nie­pra­wi­dło­wo­ści, któ­re mogą Wam ura­to­wać ży­cie a wa­szym dzie­ciom za­osz­czę­dzić po­waż­niej­szych po­wi­kłań).

Au­tor ar­ty­ku­łu: lek. Ali­cja Ja­czew­ska, lek. Mo­ni­ka Mil­cza­rek
Ostat­nia ak­tu­ali­za­cja: 31.10.2021