Pra­wi­dło­wy sen jest nie­zbęd­ny dla roz­wo­ju dziec­ka, za­rów­no fi­zycz­ne­go jak i emo­cjo­nal­ne­go. Co waż­ne, sen jest rów­nież klu­czo­wy dla pra­wi­dło­wej pra­cy ukła­du od­por­no­ścio­we­go. Jego za­bu­rze­nia wpły­wa­ją ne­ga­tyw­nie na funk­cjo­no­wa­nie dziec­ka, a tak­że ca­łej ro­dzi­ny.

Czy wiesz, że nie­wy­spa­ne dziec­ko może mieć:

• trud­no­ści w na­uce, za­pa­mię­ty­wa­niu, pro­ble­my z kon­cen­tra­cją uwa­gi,
• pro­ble­my z re­gu­la­cją emo­cji – może mieć chwiej­ny na­strój, być draż­li­we,
• pro­ble­my z za­cho­wa­niem – może być nadak­tyw­ne, prze­ja­wiać za­cho­wa­nia de­struk­tyw­ne,
• może też po­ja­wić się u nie­go de­pre­syj­ny na­strój, pro­ble­my w kon­tak­tach z ró­wie­śni­ka­mi.

Dłu­go­trwa­łe nie­za­spa­ka­ja­nie po­trze­by snu może zwięk­szać ry­zy­ko oty­ło­ści, cu­krzy­cy, nad­ci­śnie­nia tęt­ni­cze­go oraz za­bu­rzeń lę­ko­wych, za­bu­rzeń de­pre­syj­nych. Może też wy­stą­pić ze­spół za­bu­rzeń po­dob­nych do ADHD, co w kon­se­kwen­cji może pro­wa­dzić do gor­szych wy­ni­ków w na­uce.

Ile snu po­trze­bu­ją dzie­ci?

Im młod­sze dziec­ko, tym wię­cej snu po­trze­bu­je. Struk­tu­ra snu oraz jego dłu­gość zmie­nia się w za­leż­no­ści od wie­ku dziec­ka – naj­wię­cej po­trze­bu­ją go no­wo­rod­ki, na­to­miast w ko­lej­nych mie­sią­cach i la­tach ży­cia na­stę­pu­je spa­dek dłu­go­ści snu.

• Naj­bar­dziej in­ten­syw­ne zmia­ny za­cho­dzą w trak­cie 1. roku ży­cia dziec­ka. No­wo­rod­ki śpią od ok. 16 do 18 go­dzin dzien­nie w kil­ku cy­klach trwa­ją­cych zwy­kle 2-4 go­dzi­ny. Bywa tak, że u no­wo­rod­ka moż­na za­ob­ser­wo­wać już za­rys ryt­mu oko­ło­do­bo­we­go z więk­szą ilo­ścią snu w go­dzi­nach noc­nych, ale za­sy­pia­nie i wy­bu­dza­nie jest bar­dziej zwią­za­ne z uczu­ciem sy­to­ści i gło­du, a nie bodź­ca­mi ze­wnętrz­ny­mi, ta­ki­mi jak świa­tło.

• W ko­lej­nych mie­sią­cach do­cho­dzi do wy­dłu­że­nia ilo­ści nie­prze­rwa­ne­go snu noc­ne­go i skró­ce­nia cza­su snu w cią­gu dnia. Mię­dzy 4. a 12. mie­sią­cem ży­cia dziec­ko śpi ok. 12-16 go­dzin dzien­nie, włącz­nie z drzem­ka­mi.

• W 2. roku ży­cia czas snu dziec­ka to ok. 11-14 go­dzin, mię­dzy 3. a 5. r.ż. dziec­ko spę­dza we śnie od 10-13 go­dzin. Mię­dzy 6. a 12. ro­kiem ży­cia za­po­trze­bo­wa­nie na sen to ok. 9-12. go­dzin dzien­nie. Na­sto­lat­ki śpią ok. 8-10 go­dzin.

Ist­nie­je duża róż­ni­ca je­śli cho­dzi o dłu­gość i pory drze­mek. Zwy­kle trwa­ją one ok. 1,5 go­dzi­ny. Więk­szość dzie­ci re­zy­gnu­je z drze­mek przed 5. ro­kiem ży­cia.

• Małe dzie­ci, do 1-2. roku ży­cia czę­sto wy­bu­dza­ją się w nocy. Wy­bu­dze­nia zwy­kle trwa­ją 1-5 mi­nut i są zwią­za­ne z za­koń­cze­niem ko­lej­ne­go cy­klu snu. W trak­cie jed­nej nocy ta­kich wy­bu­dzeń zwy­kle jest 5-7. Wię­cej wy­bu­dzeń mają dzie­ci kar­mio­ne pier­sią.

• 16-lat­ki śpią ok. 8 go­dzin dzien­nie, jed­nak nie jest to ilość snu, któ­ra za­spo­ka­ja w peł­ni ich za­po­trze­bo­wa­nie. Uwa­ża się, że na­sto­lat­ki żyją z prze­wle­kłą po­trze­bą snu, czy­li po pro­stu śpią zbyt mało.

Za­bu­rze­nia snu w okre­sie doj­rze­wa­nia

W okre­sie doj­rze­wa­nia do­cho­dzi do fi­zjo­lo­gicz­ne­go opóź­nie­nia fazy za­sy­pia­nia, co jest zwią­za­ne ze zmia­na­mi w wy­dzie­la­niu me­la­to­ni­ny. Tzw. ze­spół opóź­nio­nej fazy za­sy­pia­nia jest naj­częst­szym za­bu­rze­niem ryt­mu oko­ło­do­bo­we­go w po­pu­la­cji dzie­cię­cej i do­ty­czy na­wet 7-16% na­sto­lat­ków.

Za­bu­rze­nie po­le­ga na prze­su­nię­ciu pory za­sy­pia­nia na póź­ne go­dzi­ny noc­ne, na­wet mie­dzy 1 a 6 rano. Przy bra­ku in­ter­wen­cji do­ro­słych dziec­ko bu­dzi się i wsta­je we wcze­snych go­dzi­nach po­po­łu­dnio­wych. Bio­rąc pod uwa­gę obo­wią­zek szkol­ny oraz fakt, że w więk­szo­ści szkół za­ję­cia roz­po­czy­na­ją się ok. godz. 8 rano, opóź­nio­na faza za­sy­pia­nia pro­wa­dzi do:

• trud­no­ści w do­bu­dze­niu się rano,
• prze­wle­kłe­go nie­do­bo­ru snu,
• nad­mier­nej sen­no­ści w cią­gu dnia,
• prze­wle­kłe­go uczu­cia zmę­cze­nia,
• pro­ble­mów z kon­cen­tra­cją,
• po­gor­sze­nia wy­ni­ków szkol­nych,
• spóź­nień,
• opusz­cza­nia lek­cji.

Może też dojść do ob­ni­że­nia na­stro­ju, pro­ble­mów w kon­tak­tach ró­wie­śni­czych a na­wet wy­stą­pie­nia my­śli i ten­den­cji sa­mo­bój­czych.

Bez­sen­ność

Do naj­częst­szych za­bu­rzeń snu w po­pu­la­cji ogól­nej na­le­ży bez­sen­ność. Mó­wi­my o niej wte­dy, kie­dy wy­stę­pu­ją trud­no­ści z za­sy­pia­niem, utrzy­ma­niem cią­gło­ści snu, czas snu jest zbyt krót­ki lub jego ja­kość jest nie­sa­tys­fak­cjo­nu­ją­ca, po­mi­mo ist­nie­nia od­po­wied­nich wa­run­ków do spa­nia. W kon­se­kwen­cji do­cho­dzi do po­gor­sze­nia sa­mo­po­czu­cia i funk­cjo­no­wa­nia w cią­gu dnia.

Ob­ja­wy za­bu­rzeń snu u dzie­ci

Do naj­częst­szych ob­ja­wów za­bu­rzeń snu u dzie­ci na­le­żą:

• trud­no­ści z za­sy­pia­niem,
• pro­ble­my z prze­sy­pia­niem ca­łej nocy,
• sen­ność w cią­gu dnia,
• chra­pa­nie,
• prze­rwy w od­dy­cha­niu pod­czas snu,
• po­gor­sze­nie ak­tyw­no­ści w cią­gu dnia, zmę­cze­nie, apa­tia,
• epi­zo­dy lu­na­ty­ko­wa­nia, kosz­ma­ry noc­ne,
• zgrzy­ta­nie zę­ba­mi,
• po­gor­sze­nie wy­ni­ków w na­uce,
• draż­li­wość, chwiej­ny na­strój.

Przy­czy­ny za­bu­rzeń snu u dzie­ci

Przy­czy­ny bez­sen­no­ści mogą być róż­ne, cza­sa­mi mamy do czy­nie­nia z na­kła­da­niem się kil­ku po­wo­dów.

U dzie­ci przede wszyst­kim na­le­ży wy­klu­czyć cho­ro­by so­ma­tycz­ne, któ­re mogą pro­wa­dzić do po­gor­sze­nia ja­ko­ści snu, ta­kie jak re­fluks żo­łąd­ko­wo-prze­ły­ko­wy, za­pa­le­nia uszu, cho­ro­by tar­czy­cy, ato­po­we za­pa­le­nie skó­ry czy prze­rost mig­dał­ka gar­dło­we­go.

Sen może być za­bu­rzo­ny w sku­tek przyj­mo­wa­nia nie­któ­rych le­ków lub sub­stan­cji psy­cho­ak­tyw­nych, ta­kich jak ko­fe­ina, te­ina, gu­ara­na. Bez­sen­ność czę­sto to­wa­rzy­szy za­bu­rze­niom psy­chicz­nym, ta­kim jak de­pre­sja, cho­ro­ba dwu­bie­gu­no­wa, za­bu­rze­nia lę­ko­we, współ­wy­stę­pu­je z in­ny­mi za­bu­rze­nia­mi np. ADHD.

Jed­nak naj­częst­szą przy­czy­ną za­bu­rzeń snu u dzie­ci są be­ha­wio­ral­ne za­bu­rze­nia snu, czy­li za­bu­rze­nia zwią­za­ne ze sty­lem ży­cia i za­cho­wa­nia­mi oko­ło­sen­ny­mi.

Co zro­bić kie­dy dziec­ko ma trud­no­ści z za­sy­pia­niem?

Spo­ra­dycz­ne pro­ble­my ze snem mogą wy­ni­kać z eta­pu roz­wo­jo­we­go, gor­sze­go sta­nu so­ma­tycz­ne­go zwią­za­ne­go np. z in­fek­cją, oka­zjo­nal­ne­go za­bu­rze­nia w ryt­mie dnia np. w cza­sie świąt, wa­ka­cji.

Je­że­li za­bu­rze­nia utrzy­mu­ją się dłu­żej, kil­ka ty­go­dni – za­się­gnij­my rady spe­cja­li­sty.

W każ­dym przy­pad­ku pierw­szym kro­kiem jest wpro­wa­dze­nie za­sad hi­gie­ny snu.

Za­sa­dy hi­gie­ny snu u dzie­ci

1. Sta­łe ramy snu – sta­łe pory kła­dze­nia się do łóż­ka i wsta­wa­nia, nie­zmien­ne tak­że w dni wol­ne od przed­szko­la i szko­ły, czy­li np. week­en­dy. Umoż­li­wia to wy­two­rze­nie sko­ja­rze­nia mię­dzy porą dnia a snem. Szcze­gól­nie waż­ne są sta­łe pory wsta­wa­nia – na nie mamy więk­szy wpływ.
2. Wy­two­rze­nie ry­tu­ałów oko­ło­sen­nych, ta­kich jak ką­piel, ko­la­cja, spo­koj­ne za­ba­wy, czy­ta­nie ba­jek, śpie­wa­nie ko­ły­sa­nek przed snem; uni­ka­nie mul­ti­me­diów – eks­po­zy­cji na świa­tło w go­dzi­nach wie­czor­nych.
3. Od­po­wied­nie wa­run­ki w sy­pial­ni – ciem­ne, ci­che po­miesz­cze­nie. Za­sy­pia­nie przy za­pa­lo­nym świe­tle może pro­wa­dzić do de­syn­chro­ni­za­cji ryt­mu oko­ło­do­bo­we­go przez za­bu­rze­nie pro­duk­cji me­la­to­ni­ny. Od­gło­sy roz­mo­wy, fil­mu w są­sied­nim po­ko­ju mogą utrud­niać za­sy­pia­nie. Bia­ły szum może zwięk­szać stę­że­nie kor­ty­zo­lu we krwi.
4. Uni­ka­nie pro­duk­tów za­wie­ra­ją­cych ko­fe­inę i inne po­bu­dza­ją­ce sub­stan­cje, np. na­po­jów typu coca-cola, ener­ge­tycz­nych, cu­kier­ków/ciast z kawą, ka­kao, her­ba­ty.

Je­że­li po­mi­mo sto­so­wa­nia się do tych za­sad dziec­ko ma pro­ble­my z za­śnię­ciem, może być tak, że kła­dzie­my je spać zbyt wcze­śnie. Je­że­li dziec­ko nie za­sy­pia w cią­gu ok. 15 min., wyj­mij­my je z łóż­ka, za­pro­po­nuj­my ci­chą za­ba­wę i spró­buj­my po­ło­żyć je po­now­nie za 20-30 min lub wcze­śniej, je­śli bę­dzie wy­ka­zy­wa­ło ozna­ki sen­no­ści.

Je­że­li po­mi­mo pro­wa­dze­nia tych za­sad pro­ble­my ze snem utrzy­mu­ją się, ko­niecz­ne może być prze­pro­wa­dze­nie szcze­gó­ło­wej dia­gno­sty­ki – może być tak, że pro­ble­my ze snem są je­dy­nie ob­ja­wem in­nych, głęb­szych pro­ble­mów ze zdro­wiem so­ma­tycz­nym lub psy­chicz­nym.

Jak jesz­cze wspie­rać sen naj­młod­szych?

Wie­le wska­zu­je na to, że ko­rzyst­nie na sen dzie­ci wpły­wa:

• czy­ta­nie ba­jek przed snem,
• sa­mo­dziel­ne za­sy­pia­nie bez obec­no­ści ro­dzi­ca (naj­le­piej za­czy­nać na­ukę sa­mo­dziel­ne­go za­sy­pia­nia jak naj­wcze­śniej),
• ogra­ni­cze­nie ko­rzy­sta­nia z urzą­dzeń mul­ti­me­dial­nych – Ame­ri­can Aca­de­my of Pe­dia­trics za­le­ca uni­ka­nie eks­po­zy­cji dzie­ci do 2. roku ży­cia na te­le­wi­zje, za­rów­no czyn­nej jak i bier­nej. Star­sze dzie­ci po­win­ny spę­dzać przed te­le­wi­zo­rem do go­dzi­ny dzien­nie – naj­le­piej za­koń­czyć ko­rzy­sta­nie z urzą­dzeń mul­ti­me­dial­nych na go­dzi­nę przed po­ło­że­niem się spać.
• re­gu­lar­na, umiar­ko­wa­na ak­tyw­ność fi­zycz­na w cią­gu dnia, któ­rą na­le­ży za­koń­czyć mi­ni­mum na go­dzi­nę przed po­ło­że­niem się do łóż­ka,
• śnia­da­nie bo­ga­te w tryp­to­fan i wi­ta­mi­nę B6 – za­wie­ra­ją je soja, ryby, jaja, żół­te sery,
• eks­po­zy­cja na świa­tło sło­necz­ne w go­dzi­nach po­ran­nych,
• u na­sto­lat­ków moż­na wpro­wa­dzać tech­ni­ki re­lak­sa­cyj­ne.

U dzie­ci, prze­ciw­nie do do­ro­słych, przy­czy­ną bez­sen­no­ści zwy­kle nie są pro­ble­my emo­cjo­nal­ne, ale nie­pra­wi­dło­wa hi­gie­na snu. Czę­sto plan dnia nie uwzględ­nia do­sta­tecz­nej ilo­ści cza­su na od­po­czy­nek, nie­rzad­ko już przed­szko­la­ki mają licz­ne za­ję­cia do­dat­ko­we, bra­ku­je cza­su na spo­koj­ną za­ba­wę i wy­ci­sze­nie przed snem. Sta­wia­my dzie­ciom wy­so­kie wy­ma­ga­nia li­cząc na to, że się do nich do­sto­su­ją.

Ist­nie­ją duże róż­ni­ce in­dy­wi­du­al­ne, je­śli cho­dzi o za­po­trze­bo­wa­nie na sen. War­to pod­kre­ślić, że za­po­trze­bo­wa­nie na sen za­le­ży też od ro­dza­ju ak­tyw­no­ści w cią­gu dnia – nie po­win­na być ani zbyt mo­no­ton­na, nud­na, ani zbyt for­sow­na, in­ten­syw­na.

Gdy za­sa­dy hi­gie­ny snu są nie­wy­star­cza­ją­ce, ko­lej­nym eta­pem są me­to­dy be­ha­wio­ral­ne, u star­szych dzie­ci ele­men­ty te­ra­pii po­znaw­czej i tech­nik re­lak­sa­cyj­nych.

Me­to­dy be­ha­wio­ral­ne

• Wy­ci­sze­nie przed snem – gdy dziec­ko nie za­sy­pia wło­żo­ne do łó­żecz­ka, ro­dzic bawi się z nim przez 30 min, opóź­nia porę kła­dze­nia się do łó­żecz­ka, od­kła­da do­pie­ro gdy dziec­ko sta­je się śpią­ce i za­sy­pia. Na­stęp­nie, po wy­two­rze­niu po­zy­tyw­ne­go wzmoc­nie­nia zwią­za­ne­go z szyb­kim za­sy­pia­niem, stop­nio­wo prze­su­wa się porę kła­dze­nia do łóż­ka o 15-30 min z ry­tu­ałem spo­koj­nej za­ba­wy przed snem.
• Sys­te­ma­tycz­ne wy­bu­dza­nie w przy­pad­ku wy­bu­dzeń w nocy.

Far­ma­ko­te­ra­pia za­bu­rzeń snu u dzie­ci na­le­ży do osta­tecz­no­ści. Po­win­na być krót­ko­ter­mi­no­wa, zin­dy­wi­du­ali­zo­wa­na, do­sto­so­wa­na do kon­kret­ne­go roz­po­zna­nia i sta­no­wić uzu­peł­nie­nie tech­nik be­ha­wio­ral­nych.

Waż­ną kwe­stią jest czy nie mamy do czy­nie­nia z tzw. bez­sen­no­ścią po­zor­ną, któ­ra ozna­cza roz­bież­ność mię­dzy ocze­ki­wa­nia­mi ro­dzi­ców a re­al­nym za­po­trze­bo­wa­niem dziec­ka na sen.

Ba­da­nia do­dat­ko­we

Cza­sa­mi w dia­gno­sty­ce za­bu­rzeń snu wska­za­ne jest wy­ko­na­nie ba­dań do­dat­ko­wych – EEG lub po­li­som­no­gra­fii. W po­li­som­no­gra­fii oprócz elek­trod mo­ni­to­ru­ją­cych ak­tyw­ność mó­zgu, umiesz­cza się czuj­ni­ki re­je­stru­ją­ce ak­tyw­ność mię­śni, ru­chów ga­łek ocznych, prze­pływ po­wie­trza w dro­gach od­de­cho­wych, czyn­ność pra­cy ser­ca oraz sa­tu­ra­cji czy­li po­zio­mu na­tle­no­wa­nia krwi.

Ro­dza­je za­bu­rzeń snu u dzie­ci

• Bez­sen­ność – trud­no­ści w za­sy­pia­niu, czę­ste wy­bu­dze­nia, nie­wy­star­cza­ją­cy czas snu, sen nie­da­ją­cy re­ge­ne­ra­cji. Przy­czy­ny – be­ha­wio­ral­ne, nie­wła­ści­wa hi­gie­na snu, czyn­ni­ki zwią­za­ne z try­bem ży­cia ro­dzi­ny.
• Ob­tu­ra­cyj­ny bez­dech pod­czas snu – przy­czy­ną może być prze­rost mig­dał­ka, oty­łość, za­bu­rze­nia w bu­do­wie twa­rzo­czasz­ki, cho­ro­by z ob­ni­żo­nym na­pię­ciem mię­śnio­wym; Co waż­ne, przy­czy­ny bez­de­chu sen­ne­go mogą być od­wra­cal­ne. Ob­tu­ra­cja i zwią­za­ny z nią bez­dech ne­ga­tyw­nie wpły­wa na zdro­wie, a na­wet może da­wać od­le­głe kon­se­kwen­cje.
• Za­bu­rze­nia ryt­mów snu i czu­wa­nia, za­bu­rze­nia ryt­mu oko­ło­do­bo­we­go – wy­stę­pu­ją na­wet u 16% osób w okre­sie doj­rze­wa­nia.
• Inne, rzad­sze to: nad­mier­na sen­ność w tym nar­ko­lep­sja, pa­ra­som­nie (som­nam­bu­lizm, lęki noc­ne, kosz­ma­ry, za­bu­rze­nia za­cho­wa­nia).

Źró­dła:

• Za­bu­rze­nia snu u dzie­ci, Mag­da Ka­czor, Mag­da­le­na Szczę­sna, Me­di­cal Tri­bu­ne Pol­ska, War­sza­wa 2016
• Busch V, Al­ten­burg TM, Harm­sen IA, Chi­na­paw MJ. In­te­rven­tions that sti­mu­la­te he­al­thy sle­ep in scho­ol-aged chil­dren: a sys­te­ma­tic li­te­ra­tu­re re­view. Eur J Pu­blic He­alth. 2017 Feb 1;27(1):53-65. doi: 10.1093/eur­pub/ckw140. PMID: 28177474.
• Gal­land BC, Mit­chell EA. Hel­ping chil­dren sle­ep. Arch Dis Child. 2010 Oct;95(10):850-3. doi: 10.1136/adc.2009.162974. Er­ra­tum in: Arch Dis Child. 2011 Jun;96(6):e1. PMID: 20876792.